VIZAUN KONABA SISTEMA EKONOMIA NASIONAL

Taur Matan Ruak for President of TL 2012-2017 - Hato’o hosi: Aniceto Guro-Berteni Neves

“…Hau nia vizaun konaba Sistema Ekonomia Nasional mak harii no dezenvolve ekonomiku ida ne’ebe mak koerenti no sustentabel. Atu atinji hau nia vizaun ida ne’e, hau nia prioridade mak investimentu iha rekursu umanu. Tamba ba hau, rekursu umanu (ema) sai fator determinante ba ekonomia nasional…” (esklarese Taur Matan Ruak konaba ninia Vizaun).

Taur Matan Ruak nudar kandidatu ida iha eleisaun prezidensial ba periodu 2012-2017. Atu atijin vizaun ba sistem ekonomia nasional iha leten, Taur Matan Ruak esklarese katak prioridade bo’ot liu hosi sistema ekonomia nasional mak investimentu iha rekursu umanu (ita nia ema). Ita tenke hadiak oportunidade atu nune’e ita nia ema sira iha nafatin asesu ba edukasaun ho kapasitasaun. Iha kontextu ne’ebe hanesan ba ekonomia ida ne’ebe diak ita tenke investe liu tan iha eskola hirak publika. So investimentu iha ita nia ema rasik maka itabele hadia ita nia ekonomia, hasae produtividade no iha ekonomia ida nebe’e sustentavel.

Ita nia prioridade hirak ekonomika ninian seluk maka atu fasilita integrasaun ekonomia nasional ida ne’ebe infra-estrutura sai xave. Estrada tenki sai asesivel ba ema hotu ho kualidade ne’ebe di’ak. Ne’e sai hanesan parte ida hosi Taur Matan Ruak ninian mandatu atu bolu nafatin Governu nia atensaun kona ba seitor infra-estrutura, liliu estrada, be’e mos no enerjia (ahi). Estrada ne’ebe povu no ita hotu preukupa iha Timor-Leste mak estrada rural, ne’ebe bele fasilita atividade ekonomia rai laran, no-mos integrasaun nasional.Taur Matan Ruak senti halo analiza ida hodi konfirma katak Timor-Leste ninia problema ida iha seitor ekonomia nasional maktentasaun atu gasta osan ho nivel bo’ot los. Tamba ne’e tenke iha prinsipiu atu gasta nafatin ho nivel ida ne’ebe ajuda ita mantein nafatin politika fiskal ida ne’ebe di’ak, no-mos atu kontrola inflasaun ekonomia. Nasaun barak iha mundu ne’e sofre hosi problema hirak ne’e, tamba iha tendensia atu gasta osan bo’ot wainhira rendimentu petroleu maka’as, no enfrenta dezafiu atu mantein nafatin nivel gastus.

Wainhira Governu gasta osan bo’ot hosi seitor petroleu mak sei kria inflasaun, hamate kapasidade seitor seluk ninia abilidade atu kompete. Ida ne’e iha terminolojia ekonomia rekursu naturais nian bolu “Moras Olanda”.Inflasaun ne’e mós sei afeta liu tan ba povu kiak sira ne’ebe iha rendimentu kiik. Povu kiik sira nia vida lor-loron nian sei aumenta ba problema hirak hanesan malnu-trisaun, saude grave no seluktan sei aumenta grave tamba sira la iha poder de kompra. Politika ekonomika ida ne’ebe la kuidadu ho problema hirak ne’e maka sei hasae liu tan deit numeru kiak iha rai laran.Konaba prioridade segundu mak investimentu iha seitor publiku. Taur Matan Ruak hatete katak investimentu iha seitor publiku sai xave iha kontextu ekonomia Timor-Leste nian agora no ba futuru. Iha istoria esperiensia nasaun terseiru mundu sira nian, nasaun sira enfrenta problema ho seitor privadu. Tamba ne’e seitor publiku deit mak iha kapasidade atu halo investimentu bo’ot. Maibe investimentu publiku tenki estratejiku no seletivu ba seitor produtivu sira. Durante’e ne’e, ita nian governu hare’e liu ba importasaun ai-han hosi rai liur eh liuliu hosi Indonezia. Sira iha hanoin katak ita sei aproveita importasaun ne’ebe ita nian adopsaun eh uzu osan dolar amerikanu (USD) fasilita, hodi bele dezenvolve rai ne’e. Sira nia hanoin ne’e tamba se’e ita iha kambiu ida ne’ebe ás fo mos vantajen komparativu.

Entaun tamba sa mak ita tenke produz. Taur Matan Ruak ninia hanoin la hanesan ho ida ne’e. Taur Matan Ruak ninia hanoin mak katak la iha nasaun iha mundu ne’e maka konsegue importa hodi hasai nia án husi kiak. Ita tenke foka ba produsaun ne’ebe sei fo uza domestiku naton eh depois ita bele exporta ba rai liur.

Ba kontestu hirak ne’e Taur Matan Ruak hamosu perguntas ida nune’e, se’e ita bele aumenta produsaun, kondisaun saida mak ita tenki kria? Taur Matan Ruak hateten katak Se’e ita hare’e experiensia husi nasaun barak, hatudu nasaun sira hotu ne’ebe maka óras ne’e riku no nasaun kapitalista bo’ot sira mos adopta meius protesionista oi-oin. Ida ne’e inklui mos experiensia husi nasaun avansadu sira hanesan Alemanha, Reinu Unidu, Japao, Koreia no Estados Unidus rasik. Nune’e tuir Taur Matan Ruak katak, maske la hanoin katak nasaun tenke adopta meius protesionista total mos, hanoin Timor-Leste mos bele hari’i dalan ruma hodi hari’i no haforsa ita nian produsaun lokal hodi bele prepara ba kompetisaun iha exportasaun. Ita labele loke deit ba importasaun no la loke dalan ba exportasaun. Ita tenke hanoin uluk ba uma laran antes que ita hanoin atu kompete iha liur, dehan Taur Matan Ruak. Ida ne’e mos sei fo karakter uniku ida ba ita nian politika ekonomika rasik ne’ebe iha abut husi ita nian realidade sosio-ekonomiku. Timor-Leste, oras ne’e monta politika ekonomika ne’ebe la refleta ba ita nian kondisoens ekonomikaeh kapasidade institusionais.

Hare’e ba ístoria, iha ezemplu husi países Sul Americano sira kona-ba oinsa sira halo protesaun total ba sira nia ekonomia hodi nune’e sira prepara án ba industrializasaun ne’ebe sei lori sira ba exportasaun durante tinan 1960 to’o1970. Ideia ne’e mai husi Raul Prebisch, ekonomista Argentino ida, ho nia maluk sira husi Nasoens Unidas nian Komisaun ba Ekonomia iha Amerika Latina ho Caribé (CEPAL) sira. Sira implementa duni ISI (Import Substitution Industrialization) ne’ebe la ho suksesu no iha rezultadu ekonomiku ne’ebe la dun diak. Sistema ne’e la lao tanba:

1. Maske sira harii bareira ekonomika iha kompanhia husi rai liur barak maka hari’i sira nian kompanhia “oan” eh sira hakat liu bareira imposto ne’ebe iha;

2. Kompanhia nasional sira barak maka hetan subsidiu husi governu entaun sira, inklui kompanhia husi rai liur ne’ebe hari’i uza ema rai laran mos hetan benefisiu bo’ot no nune fo todan liu tan ba kofre governu nian.

3. Tamba prosesu protesaun iha momentu neba jere barak liu husi governu entaun hasa’e liu tan nivel korupsaun. Sistema tender no subsidu ba business hametin liu tan sentralizasaun ba burokrasia;

Saida mak Taur Matan Ruak ninian hanoin ba experiensia ne’e mak sera que Taur Matan Ruak hanoin katak protesaun ne’e dalan diak ida, Taur Matan Ruak enfrenta polemika ida kataknia la konkorda ho ekonomia aberta total maibe mos la aseita protesaun total. Ba ne’e Taur Matan Ruak hanoin katak em vezde fiar totalmente entre merkadu livre ka protesaun, ita bele hili dalan klaran. Hau hanoin iha areas xave sira ne’ebe maka iha importansia ba vida no seguransa nasaun nian ne’e ita bele impoin ninia tarifa. Iha kontextu ida ne’e ita mos bele halo protesaun ba ita nian areas sira ne’ebe maka iha relasaun ho ita nian seguransa nasional. Taur Matan Ruak fo ijemplu husi rai liur avansadu mak hanesan Europa hari’i no halo protesaun ba Airbus em vezde loke merkadu deit ba Boeing. Israel so foin agora maka hanoin atu halo ninian emprezas iha areas militares nian sai hanesan areas semi-privada. Ne’e exemplu husi ema rai ekonomikamente avansadu nian. Agora iha Timor-Leste, ita nian areas ne’ebe maka ita tenke halo protesaun seletiva ba maka saida? Taur Matan Ruak foti agrikultura ho industrias emergentes. Ba areas rua ne’e ita adopta meius protektivu ida atu nune’e ita bele enkoraja produsaun no halo ita nian area ne’e sai forte liu tan. Kona ba agrikultura ita bele tau impostu ba importasaun ai-han nune fo insentivu ba produtor lokal bele servisu no produz barak liu tan. Ida ne’e mos bele hanesan dalan ida ba dezenvolvimentu rural. Se’e lae ita nian prosesu dezenvolvimentu iha tendensia ba buat ne’ebe maka ekonomista sira bolu “urban bias” ka hili liu maka dezenvolvimentu urbanu tamba iha neba maka poder ekonomiku ho politiku konsentra entaun haluha tiha areas rurais.

Taur Matan Ruak hanoin ai-han hanesan xave ba buat hotu. Ai-han hanesan xave ba dezenvolvimentu ekonomiku no mos seguransa. Tamba, tuir Taur Matan Ruak produsaun agrikola sei bele loke dalan ba kria empregu no hanesan fontes husi rendimentu ba ita nia povu. Em termus da seguransa, falta de ai-han dala barak ona sai hanesan razaun ba konflitu eh guerra sivil. Falta de produsaun iha nasaun laran maka bele rezulta iha sasan folin no folin ai-han sae. Ne’e rezulta iha krises barak, ne’ebe kria mos konflitu barak to’o estadu lakon kontrolo no bele lori ba situasaun hanesan estadu falhadu. Nune’e, Taur Matan Ruak iha vizaun katak iha futuru Timor Leste sei:

1. La iha hamlaha no inseguransa alimentar;

2. Diversifika fontes rendimentu no sei la dependende deit ba Gas ho mina rai (oras ne’e ita depende 90%);

3. Ita nian agrikultores sira bele iha aksesu ba teknologia ho treinamentu ne’ebe naton ba servisu iha agrikultura;

4. Ita nian Foinsa’e sira bele hare ona insentivu no hakarak partisipa tan iha produsaun ai-han;

5. La depende ona ba importasaun aihan hosi rai-liur;

6. Hahan folin sei tun no povu sira sei han diak. Ho hahan nebe’e diversikada eh nakonu ho proteinas ba isin;

Kona-ba industrias emergentes, ita presiza identifika areas ba industrias nebe’e maka foin mosu eh estado bele fo suporta hodi bele dezenvolve areas hirak ne’e. Ita bele fo subsidiu ka vantagens ekonomikas sira seluk ba industrias foun iha rai laran. Ida ne’e iha ligasaun ida ne’ebe forte ho ita nian seitor privadu no makro-industrias sira. Ita enkoraja ita nia seitor privadu iha sira nia knar ba dezenvolvimentu husi industrias. Iha ne’ebe sira hahu uluk husi mikro. Ba ekonomia ida ne’ebe diak no reduzaun ba pobreza ida ne’ebe efikaz, Taur Matan Ruak fiar katak iha futuru ita tenke iha seitor privadu ida ne’ebe forte eh la depende deit ba governu nian projetu-sira. Mas ba ida ne’e Estado mos tenke hanoin hodi kria kondisaun ida ne’ebe bele aumenta tan sira nian kapasidade;

Oras ne’e ita nian seitor privadu depende deit ba projectu husi governu. La iha seitor privadu ida maka hanoin rasik hodi re-investe ninian kapital iha industria ruma ne’ebe bele fo servisu ba ema barak liu tan. Iha ne’e ita mos bele komesa dadaun ho mikro industrias ba industrias emergentes. Ita bele dadauk ona koko halo produsaun rasik ba be’e, sabaun, no mina hodi han rasik. Areas industrias ne’e nudar area ne’ebe krusial tamba atu hakat ba ekonomia moderna, depende ba seitor agrikola deit mos sei fo desvantagen ba ita nian dezenvolvimentu iha longo prazu. Ho ida ne’e, Taur Matan Ruak iha ninia vizaun ida katak ho neneik depois de melhoramentu ba área agrikola, eh liu husi kapasitasaun ba ita nian mikro industrias ita mós bele hanoin oinsa bele tama ba faze industrializasaun iha nível teknologia ida ne’ebe sei bo’ot liu iha futuru oin mai. Remata!